Patron

Trzyletni Stefan Banach na Krakowskich Plantach

Stefan Banach to największy polski matematyk okresu międzywojennego. Napisano o nim wiele, przedstawiając jego sylwetkę, charakter, temperament, styl pracy, a także osiągnięcia naukowe. Najlepiej jednak charakteryzują go słowa Hugona Steinhausa: ”[…] niepospolity umysł, niepospolite odkrycia […] dał nauce polskiej więcej niż ktokolwiek inny”.

Dzieciństwo

Stefan Banach urodził się 30 marca 1892 roku w Krakowie. Pochodził z rodziny góralskiej . Już od piętnastego roku życia Banach musiał utrzymywać się z korepetycji. Przyjaźnią i opieką otoczył go Juliusz Mien, Francuz mieszkający w Polsce od 1870 roku, literat, tłumacz polskiej literatury i jednocześnie fotografik. Niezwykle uzdolniony wychowanek przyciągnął uwagę Francuza. Tę niezwykłą więź dodatkowo utrwaliły lekcje francuskiego, których efektem była biegła umiejętność posługiwania się tym językiem już w wieku szkolnym. Mien chętnie przedstawiał młodego Stefana Banacha członkom elity intelektualnej Krakowa, zdając sobie sprawę, jak niezwykłym był on chłopcem. Młody Stefan po ukończeniu szkoły ludowej w 1902 roku (miał wówczas 10 lat) został przyjęty do cesarsko-królewskiego Gimnazjum IV im. Henryka Sienkiewicza w Krakowie.
W Gimnazjum (działającym w latach 1901–1947) o profilu humanistycznym główny nacisk kładziono na naukę łaciny, greki
i języków nowożytnych, natomiast mniejszą wagę przykładano do przedmiotów ścisłych.

Roman Kałuża (1949–1998) w obszernej biografii o Stefanie Banachu pisze:

Istnieją dokumenty stwierdzające, że Banach należał do bardzo pilnych uczniów, co w kategorii geniuszy jest dosyć rzadkie. A trzeba wiedzieć, że ówczesny program nauczania uwzględniał przede wszystkim łacinę, grekę, języki nowożytne, natomiast mniejszą wagę przykładano do przedmiotów ścisłych. Banacha posłano do szkoły, kiedy była ona typowym gimnazjum klasycznym. Program więc nie pokrywał się ani ze zdolnościami, ani z zainteresowaniami Banacha.

Warto tu wspomnieć o tym, że tradycją krakowskich gimnazjów było utrzymywanie ścisłych kontaktów z instytucjami naukowymi, takimi jak Uniwersytet Jagielloński i Polska Akademia Umiejętności. Nauczyciele akademiccy i członkowie Komisji Akademii Umiejętności często uczyli w gimnazjach, a tym samym wprowadzali do nich standardy akademickie.
Po latach Banach stwierdził, że jego zainteresowania matematyczne rozwinął nauczyciel matematyki i fizyki w IV Gimnazjum, dr Kamil Kraft (1873-1945), który jednocześnie był pracownikiem naukowym katedry fizyki doświadczalnej Uniwersytetu Jagiellońskiego. W klasie maturalnej matematyki i fizyki uczył Stanisław Ziobrowski, profesor szkół średnich, jeden z pierwszych członków Towarzystwa Matematycznego w Krakowie (1919). Z uzyskanych dokumentów wynika, że Stefan Banach ze wszystkich przedmiotów, jakich uczył się w szkole, najbardziej upodobał sobie matematykę, która stała się jego pasją życiową – pracą, zabawą, rozrywką intelektualną. Egzamin maturalny zakończył 13 czerwca 1910 roku i Komisja Egzaminacyjna orzekła, że Stefan Banach pomyślnie zdał egzaminy z wynikiem „dojrzały jednomyślnie”.

Kolega gimnazjalny Marian Albiński wspomina:

Stefan Banach, jakim go pamiętam, był chłopcem spokojnym, niepozbawionym jednak łagodnego humoru, dobrym kolegą. Miał naturę skrytą. Był zawsze w czystym, porządnym mundurku, jak my wszyscy, nie znać było na jego twarzy zmizerowania czy wygłodzenia, choć zmuszony skromnymi warunkami materialnymi dawał płatne korepetycje młodszym kolegom szkolnym, a także tzw. korepetycje „na mieście”; współkolegom z klasy pomagał bezinteresownie. Już od najniższych klas łączyła Banacha i Wilkosza (Witold Wilkosz (1891–1941), przyszły matematyk) miłość do matematyki.

 

Przygoda z matematyką

Okres dziesięciu lat życia Stefana Banacha po zdaniu matury jest mało znany. Wiadomo, że w latach 1910–1914 studiował na Politechnice Lwowskiej.Uzyskał półdyplom, zaliczając ten etap studiów egzaminem częściowym. W lipcu 1914 roku wybuchła I wojna światowa i gdy armia rosyjska zaczęła ofensywę w odpowiedzi na wypowiedzenie wojny przez Niemcy, Banach opuścił Lwów i wrócił do Krakowa. Nie został powołany do służby wojskowej z powodu leworęczności i wady wzroku w lewym oku. Nie będąc w tym czasie studentem Banach z pasją, samodzielnie kontynuował studia nad matematyką, która stała się stałym elementem jego życia. Czytał książki i często dyskutował z Ottonem Nikodymem (1887–1974), wówczas nauczycielem gimnazjum w Krakowie oraz Witoldem Wilkoszem. Wszyscy trzej po latach zostali profesorami matematyki.

Banach został „odkryty” dla matematyki przez Hugona Steinhausa (1887-1972), który po latach wspominał:

,,Idąc letnim wieczorem 1916 roku wzdłuż Plant, usłyszałem rozmowę,
a raczej tylko kilka słów; wyrazy „całka Lebesgue’a” były tak
nieoczekiwane, że zbliżyłem się do ławki i zapoznałem z dyskutantami: to
Stefan Banach i Otto Nikodym rozmawiali o matematyce. Powiedzieli mi,
że mają jeszcze trzeciego kompana, Wilkosza.”

Stefan Banach w wieku 27 lat

Spotkanie Steinhausa i Banacha miało niemal natychmiastowe konsekwencje naukowe i zaowocowało wieloletnią współpracą i przyjaźnią. Pierwsza publikacja Banacha, napisana wspólnie ze Steinhausem, opublikowana w „Biuletynie Akademii Krakowskiej” w 1919 roku, nosiła tytuł: Sur la convergence en moyenne de séries de Fourier (O zbieżności w przeciętnej szeregu Fouriera). W tym samym roku z inicjatywy, między innymi, Stefana Banacha, rozpoczęło działalność Towarzystwo Matematyczne w Krakowie, które w roku następnym przekształciło się w Polskie Towarzystwo Matematyczne. Zygmunt Janiszewski (1888–1920) sformułował cele i program działania dla polskiego grona matematyków i zainicjował wydawanie czasopisma poświęconego wyłącznie działom powiązanym z teorią mnogości i podstawami matematyki. Czasopismo wydawane było również w języku francuskim, dzięki temu stało się międzynarodowym forum, poświęconym nowej gałęzi matematyki, którą stworzyli Polacy.

W 1920 roku Stefan Banach ożenił się z Łucją Braus, a dwa lata później przyszedł na świat ich jedyny syn, któremu również nadano imię Stefan.

Droga do sławy

W 1920 roku profesor Antoni Łomnicki (1881–1941) zatrudnił Banacha jako swojego asystenta na Politechnice Lwowskiej, pomimo tego, że nie ukończył formalnie studiów uniwersyteckich. Od tego momentu zaczęła się błyskotliwa i bardzo szybka kariera naukowa Banacha. Tego samego roku, na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, młody naukowiec przedstawił tezy swojej pracy doktorskiej. Praca ta została opublikowana w trzecim tomie Fundamenta Mathematicae pt. Sur les opérations dans les ensembles abstraits et leur application aux équations intégrales (O operacjach na zbiorach abstrakcyjnych i ich zastosowaniach do równań całkowych) w 1922 roku.

W tym samym roku obronił prace doktorską i habilitował się, a następnie otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu Lwowskiego i został powołany na kierownika II Katedry Matematyki Wydziału Matematyczno-Fizycznego. Funkcję kierownika katedry pełni do 1939 roku. Dwa lata później Polska Akademia Umiejętności powołała Banacha na swojego członka korespondenta. W roku akademickim 1924/25 otrzymał roczny, płatny urlop naukowy i wyjechał do Paryża jako stypendysta Rządu RP.

Kawiarnia Szkocka

We Lwowie poszerzył swoja działalność naukowo-badawczą, założył lwowską szkołę matematyczną, której wraz
z Hugo Steinhausem został kierownikiem. Od 1929 roku szkoła wydawała swoje czasopismo poświęcone analizie funkcjonalnej, a Banach powszechnie uznany został za jednego z jej twórców. W 1932 roku został wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Matematycznego. W tym miejscu warto wspomnieć o Kawiarni Szkockiej, w której odbywały się spotkania matematyków lwowskich.

Banach oraz jego uczniowie – Stanisław Mazur i Stanisław Ulam – stanowili najbardziej intensywnie pracujący kawiarniany zespół. Dla pracujących twórczo matematycznych intelektualistów ogromną zaletą Kawiarni Szkockiej były marmurowe blaty stolików, na których można było łatwo pisać, a następnie równie łatwo je ścierać. Później problemy matematyczne wpisywano do słynnej Księgi Szkockiej, niektóre z nich znalazły rozwiązanie wiele lat po ich zapisaniu. Księga ta została uratowana z pożogi wojennej przez Łucję Banach, a w 1972 roku ofiarowana Międzynarodowemu Centrum Matematycznemu im. Stefana Banacha.

Kawiarnia Szkocka we Lwowie
Wnętrze Kawiarni Szkockiej

Działalność naukowa

W 1929 i 1930 wydał podręczniki akademickie: Rachunek różniczkowy i całkowy, tomy I i II, następne tomy I i II, pt. Mechanika w zakresie szkół akademickich, które ukazały się w roku 1938. Rezultaty badań matematycznych osiągnięte przez Banacha budziły wielkie zainteresowanie międzynarodowego środowiska matematycznego. W roku 1936 zaproponowano mu jeden z odczytów plenarnych na Międzynarodowym Kongresie Matematycznym w Oslo.

Chociaż analiza funkcjonalna i teoria miary stały się głównymi dziedzinami pracy naukowej Banacha, które przyniosły mu największą sławę, to jednak wniósł on niemały wkład i w inne działy matematyki, takie jak: teoria funkcji rzeczywistych, teoria szeregów ortogonalnych czy teoria mnogości. Paradoks Banacha–Tarskiego jest jednym z najbardziej znanych wyników w teorii mnogości. Został odkryty przez Banacha wspólnie z Alfredem Tarskim (1902–1983) i opublikowany w pracy Sur la décomposition des ensembles de parties respectivement congruentes (O rozkładzie zbiorów punktów na części odpowiednio przystające), zamieszczonej w VI tomie Fundamenta Mathematicae. Autorzy tego artykułu, opublikowanego w 1924 roku, odkryli, że stosując oryginalne operacje, można dokonać takiego rozkładu kuli na części składowe, które później ponownie scalone dadzą dwie kule identyczne z tą pierwotną.

Lata wojny

W czasie pierwszej okupacji sowieckiej Lwowa, czyli od 22 września 1939 roku, Banach nadal pracował naukowo na Uniwersytecie Lwowskim oraz piastował jednocześnie urząd dziekana Wydziału Matematyki i Filozofii. W 1941 roku Niemcy, którzy wkroczyli do Lwowa aresztowali większość profesorów uczelni lwowskich. Rankiem 4 lipca 1941 roku zostali oni wszyscy rozstrzelani na Wzgórzach Wuleckich. Stefan Banach z żoną szczęśliwie uniknęli losu swoich kolegów naukowców.

W czasie okupacji niemieckiej (1941–1944) Banach wraz z innymi pracownikami naukowymi, przedstawicielami kultury
i członkami ruchu oporu, uczniami szkół gimnazjalnych i studentami znaleźli dość bezpieczne zajęcie jako karmiciele wszy
w Instytucie Badań nad Tyfusem Plamistym profesora Rudolfa Weigla. Instytut zajmował się między innymi produkcją szczepionki przeciwko tyfusowi.

Grobowiec rodziny Riedlów, w którym spoczywa Stefan Banach

Stefan Banach zmarł na raka oskrzeli 31 sierpnia 1945 roku w domu zaprzyjaźnionej rodziny Riedlów we Lwowie. Został pochowany w ich grobowcu na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie tuż obok grobu Marii Konopnickiej. Zmarł przedwcześnie, w wieku 53 lat, nie zrealizowawszy swoich planów i pomysłów, mając przed sobą obiecującą przyszłość. Analiza funkcjonalna, którą tworzył od podstaw, rozwijała się w wielu ośrodkach matematycznych w kraju i za granicą. Silny ośrodek matematyczny, jaki stworzyli we Lwowie Stefan Banach i Hugo Steinhaus, wraz z warszawskim ośrodkiem matematycznym stanowił znaną w świecie polską szkołę matematyczną. Towarzystwo Matematyczne ufundowało nagrodę im. Stefana Banacha (1946),a Polska Akademia Nauk przyznaje medal jego imienia od 1992 roku.

opracowanie: Joanna Zarychta

Materiały źródłowe

  1. Roman Kałużny, Stefan Banach, Wydawnictwo GZ, Warszawa 1992 (kopia książki dostępna na stronie)
    http://kielich.amu.edu.pl/Stefan_Banach/kaluza.html
    http://kielich.amu.edu.pl/Stefan_Banach/zyciorys.html
  2. Feliks Barański, Lwowskie wspomnienia o Stefanie Banachu (artykuł dostępny na stronie) http://kielich.amu.edu.pl/Stefan_Banach/pdf/o-banachu/om-baranski.pdf
  3. Poczet wielkich matematyków pod red. W. Krysickiego, Wydawnictwo Kleks, Bielsko-Biała 2001, s. 182-189
Skip to content